کد مطلب: 636

حجت الاسلام والمسلمین میرباقری؛

شمه‌ای در اسرار زیارت

در احوالات برخی از اهل معنا ذکر شده است که در سلام هایشان به معصومین(ع) حجاب‌ها از چشم و گوششان برداشته می‌شد و شخص معصوم را می دیدند و سخنش را می‌شنیدند.

به گزارش پایگاه اطلاع رسانی فرهنگستان علوم اسلامی قم، هدف از نوشتار پیش رو تبیین اهمیت جایگاه زیارت در دین با تأملی در آیات و روایات می باشد. در این مقاله، که تقریری از مباحث ارائه شده توسط حجت الاسلام والمسلمین سید محمدمهدی میرباقری می‌باشد، سعی شده است تا به نقش زیارت در قوام فرهنگ تشیّع و بیان برخی از آداب زیارت و معارف نابی که در این عبادت عظیم الهی نهفته شده است، بپردازد.

***

عوامل استمرار و استقرار جامعه شیعه

دو ويژگي در مکتب تشیع از مهم ترین عوامل استمرار و استقرار جامعه شیعه در طول تاریخ بوده است و در پرورش روحیه فردی و هم در پرورش روحیه اجتماعی شيعيان نقش جدی و بی‌بدیلی را ایفا کرده است، به گونه‌ای که حذف هر کدام از این دو می‌تواند قوام و بقاء جامعه شیعه را در معرض خطر جدی قرار دهد:


اول: فرهنگ عزاداری و توجه به مصائب و ابتلائاتی است که ائمه اطهار علیهم‌السلام به خصوص حضرت سیدالشهداء علیه السلام در راه اقامه کلمه توحید متحمل شده اند.


دوم: فرهنگ زیارت معصومین علیهم السلام

تأثیری که این دو امر در احیاء امر اهل بیت علیهم السلام و گسترش و تثبیت ولایتشان در قلوب انسان‌ها و حیات قلوب داشته استثنائي و بي نظير است؛ تأثيري که منتهی به تهذیب نفوس از کفر و شرک و نفاق و نفی شیطنت ابلیس و اولیاء طاغوت و اقامه کلمه توحید می‌شود تا آن‌جا که می‌توان گفت حقیقت عبودیت و بندگی و نهایت قرب به پروردگار از بستر اقامه این دو امر صورت می‌گیرد.


منشأ پیدایش این دو امر نیز ریشه در سیره عملی معصومین علیهم السلام و مجموعه دستورات و تعالیم نورانی آن ها دارد؛ چنان که در بسیاری از زیارات مأثوره می‌بینیم معصوم(ع) عزم زیارت امامی دیگر کرده و آن امام را با زیارت مخصوصی مورد خطاب و توجه قرار داده و در پایان اصحاب و دوستان و شیعیان را به انجام چنین زیارتی سفارش ‌کرده‌اند؛ بر اساس چنین روایاتی در مجامع روایی، بزرگانی همچون علامه مجلسی رحمه الله در کتاب مزار خود، فتوی به وجوب زیارت امام حسین علیه السلام از نزدیک در صورت استطاعت داده‌اند.


از سویی دیگر دستگاه ابلیس و اولیاء طاغوت نیز از همان ابتدا در برابر این دو تدبیر جبهه حق به مقابله و دشمنی جدی پرداخته و به شیوه های مختلف از القاء شبهات گرفته تا مقابله‌های تند اجتماعی، سعی در جلوگیری از توسعه این دو فرهنگ در جامعه شیعه داشته‌اند که نمونه‌های آن را، هم در زمان بنی امیه و بنی العباس و هم در دوره معاصر و حکومت رضاخان و دولت‌های پیشین عراق می‌بینیم که به انحاء گوناگون از تشکیل محافل روضه و رفتن به زیارت ممانعت می‌کردند.


این نوشتار، سعی دارد با تأملی در آیات و روایات به تبیین اهمیت جایگاه زیارت در دین ونقش آن در قوام فرهنگ تشیع و بیان برخی از آداب زیارت و معارف نابی که در این عبادت عظیم الهی نهفته شده است، بپردازد.



جایگاه و اهمیت زیارت

مرحوم کلینی رحمه الله در کتاب شریف کافی در باب تذاکر الاخوان، روایتی را ذکر کرده است که به نقش مؤثر و کلیدی ملاقات مؤمنین در زنده شدن قلب‌ها و احیاء امر اهل بیت (ع) در جامعه و اقامه ولایت ایشان اشاره دارد؛ امام صادق علیه السلام در این روایت می فرماید:


«تَزَاوَرُوا، فَإِنَّ فِي زِيَارَتِكُمْ إِحْيَاءً لِقُلُوبِكُمْ‏، وَ ذِكْراً لِأَحَادِيثِنَا، وَ أَحَادِيثُنَا تُعَطِّفُ بَعْضَكُمْ عَلى‏ بَعْضٍ، فَإِنْ أَخَذْتُمْ بِهَا رَشَدْتُمْ وَ نَجَوْتُمْ، وَ إِنْ تَرَكْتُمُوهَا ضَلَلْتُمْ وَ هَلَكْتُمْ، فَخُذُوا بِهَا، وَ أَنَا بِنَجَاتِكُمْ زَعِيمٌ»، به زيارت يكديگر برويد، زيرا زيارت شما از يكديگر زنده گردانيدن دل‌هاى شما و ياد نمودن احاديث ماست، و احاديث ما شما را به هم متوجه مى‏سازد، پس اگر به آن ها عمل كنيد، هدايت و نجات يابيد، و اگر آن‌ها را ترك كنيد گمراه و هلاك شويد، پس به آن‌ها عمل كنيد، و من ضامن نجات هستم.


از این روایت و دیگر روایات این باب فهمیده می‌شود که زیارت و ملاقات مؤمنین فراتر از یک دیدار و مشاهده ظاهری بوده و علاوه بر آثار فردی و روحی دارای آثار اجتماعی نیز مي‌باشد و منشأ پیدایش حیات قلبی انسان‌ها و احیای ولایت ولی الله در قلوب مردم و جامعه است، چرا که ائمه علیهم السلام چشمه‌های حیات بوده‌اند و معارف آن‌ها همانند آب گوارایی، سبب حیات قلوب و سیراب نمودن جان‌های تشنه می‌شود؛ «وَ أَنْ لَوِ اسْتَقامُوا عَلَى الطَّريقَةِ لَأَسْقَيْناهُمْ ماءً غَدَقا» ، و اگر [انس و جن‏] بر طريقه حق پايدارى كنند، حتماً آنان را از آبي فراوان سيراب خواهيم كرد.


در تفسیر این آیه از امام صادق علیه السلام روایت شده که مراد از این طریقه، ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام است و مراد از آب گوارا علم امام است؛ یعنی اگر جن و انس بر ولایت حضرت استقامت کنند، خداوند آن‌ها را با علوم و دانش های فراوانی که از ائمه علیهم السلام فرا می‌گیرند، نصرت و امداد خواهد کرد.


«معناه: و لأمددناهم‏ علما كثيرا يتعلّمونه من الأئمّة»
اکنون با توجه به آثار فراوانی که برای زیارت مؤمن ذکر شده است، می توان به اهمیت جایگاه زیارت الامام داشته است. تأثير شگرف آن در طول تاريخ بر رشد حیات معنوی شیعه بی تردید فضیلت‌ها و ثواب‌هایی که در روایات، برای زیارت معصومین علیهم السلام ذکر شده است در کمتر عملی مشاهده می‌شود؛ و این به جهت آثار عظیمی است که این عبادت در جامعه و آحاد افراد آن ایجاد می‌کند؛ در روایتی از امام صادق علیه السلام آمده است که پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله ثواب زیارت امام حسین علیه السلام را نود حج و عمره‌های خودشان معرفی کرده‌اند.

كَانَ الْحُسَيْنُ بْنُ عَلِيٍّ علیه السلام ذَاتَ يَوْمٍ فِي حَجْرِ النَّبِيِّ ص يُلَاعِبُهُ وَ يُضَاحِكُهُ فَقَالَتْ عَائِشَةُ يَا رَسُولَ اللَّهِ مَا أَشَدَّ إِعْجَابَكَ بِهَذَا الصَّبِيِّ فَقَالَ لَهَا وَيْلَكِ وَ كَيْفَ لَا أُحِبُّهُ وَ لَا أُعْجَبُ بِهِ وَ هُوَ ثَمَرَةُ فُؤَادِي وَ قُرَّةُ عَيْنِي أَمَا إِنَّ أُمَّتِي سَتَقْتُلُهُ فَمَنْ زَارَهُ بَعْدَ وَفَاتِهِ كَتَبَ اللَّهُ لَهُ حِجَّةً مِنْ حِجَجِي قَالَتْ يَا رَسُولَ اللَّهِ حِجَّةً مِنْ حِجَجِكَ قَالَ نَعَمْ حِجَّتَيْنِ مِنْ حِجَجِي قَالَتْ يَا رَسُولَ اللَّهِ حِجَّتَيْنِ مِنْ حِجَجِكَ قَالَ نَعَمْ وَ أَرْبَعَةً قَالَ فَلَمْ تَزَلْ تزاده [تُرَادُّهُ‏] وَ يَزِيدُ وَ يُضْعِفُ حَتَّى بَلَغَ تِسْعِينَ‏ حِجَّةً مِنْ حِجَجِ رَسُولِ اللَّهِ ص بِأَعْمَارِهَا.


روزى حسين بن على عليهما السّلام در دامن نبى اكرم صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم نشسته بود و با آن حضرت بازى مى‏‌كرد و هر دو مى‌‏خنديدند.

عايشه گفت: يا رسول اللَّه، چه قدر علاقه و محبّت شما به اين طفل زياد است!؟

حضرت فرمودند: واى بر تو! چگونه او را دوست نداشته و به او محبت نداشته باشم در حالى كه ميوه دل من و نور چشمم مى‌‏باشد، اين امر قطعى است كه عن قريب امّت من او را خواهند كشت و كسى كه بعد از شهادتش او را زيارت كند خداوند براى او ثواب يك حج از حجّ‏‌هاى من را می‌‏نويسد.

عايشه عرض كرد: يا رسول اللَّه حجى از حجّ‏‌هاى شما!؟

حضرت فرمودند: بلى، دو حج از حج‏‌هاى من.

عايشه عرضه داشت: يا رسول اللَّه دو حج از حج‏‌هاى شما!؟

حضرت فرمودند: بلى، چهار حج از حج‌‏هاى من.

راوى می‌گويد: پيوسته حضرت به تعداد حج‏‌ها اضافه كردند و آن را بالا بردند تا به نود حج با عمره از حج‏‌ها و عمره‏‌هاى خودشان صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم رساندند.


یا در حدیث دیگری که از امام رضا علیه السلام وارد شده است:
«مَنْ زَارَ الْحُسَيْنَ بْنَ عَلِيٍّ علیهما السلام عَارِفاً بِحَقِّهِ كَانَ مِنْ مُحَدِّثِي اللَّهِ فَوْقَ عَرْشِهِ ثُمَّ قَرَأَ إِنَّ الْمُتَّقِينَ فِي جَنَّاتٍ وَ نَهَرٍ. فِي مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلِيكٍ مُقْتَدِر». كسى كه حضرت حسين بن على عليهما السّلام را زيارت كند در حالى كه به حق آن حضرت عارف و آگاه باشد با حق تعالى بالاى عرش صحبت مي‌کند، سپس اين آيه را قرائت فرمودند: «إِنَّ الْمُتَّقِينَ فِي جَنَّاتٍ وَ نَهَرٍ، فِي مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلِيكٍ مُقْتَدِرٍ».


علت این فضائل و ثواب‌های استثنائی هم این است که انسان در این عبادت به همان چیزی دست میابد که خداوند ،عالم تشریع و تکوین را برای آن ایجاد کرد؛ خداوند در دو آیه از کتاب نورانی اش غایت و هدف تکوین و تشریع را رسیدن به مقام عبودیت مطلقه و نجات از ذلّ پرستش غیر، معرفی کرده است «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِيَعْبُدُونِ‏» ، من جنّ و انس را نيافريدم جز براى اين‌كه عبادتم كنند «وَ ما أُمِرُوا إِلاَّ لِيَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصينَ‏ لَهُ الدِّين» ‏ و به آن ها دستورى داده نشده بود جز اين كه خدا را بپرستند.


از امام حسین علیه السلام تفسیر آیه «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِيَعْبُدُونِ»‏ (ذاریات ۵۶) سوال شد، فرمودند:

که خداوند بندگانش را جز برای معرفت خودش خلق نکرده است و فقط کسی که به معرفت الله رسیده می‌تواند خداوند را عبادت کند و کسی که به مقام عبودیت رسید و طعم شیرین بندگی خداوند را چشید از عبادت و پرستش غیر بی‌نیاز می‌شود؛ وقتی از حضرت سؤال شد معرفت خدا چیست؟ فرمودند: «معرفة اهل‏ كلّ‏ زمان امامهم الذي تجب عليهم طاعته»، یعنی باید مردم هر زمانی اول امام زمان خودشان را بشناسند، تا بتوانند خدای خود را شناخته و سپس به پرستش و عبادت او بپردازند و الا بدون این معرفت، انسان پيوسته محتاج و نیازمند به خضوع و پرستش در مقابل غیر است که این همان بت‌پرستی و شرک در توحید است که به تصریح آیات شریفه سوره نساء، به هیچ عنوان این گناه قابل بخشش نیست؛ «إِنَّ اللَّهَ لا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ وَ يَغْفِرُ ما دُونَ ذلِكَ لِمَنْ يَشاءُ وَ مَنْ يُشْرِكْ بِاللَّهِ فَقَدِ افْتَرى‏ إِثْماً عَظيما»


خداوند (هرگز) شرك را نمى‏بخشد! و پايين‏تر از آن را براى هر كس (بخواهد و شايسته بداند) مى‏بخشد و آن كسى كه براى خدا، شريكى قرار دهد، گناه بزرگى مرتكب شده است.

عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ‏ خَرَجَ الْحُسَيْنُ بْنُ عَلِيٍّ علیهماالسلام عَلَى أَصْحَابِهِ فَقَالَ أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّ اللَّهَ جَلَّ ذِكْرُهُ مَا خَلَقَ الْعِبَادَ إِلَّا لِيَعْرِفُوهُ فَإِذَا عَرَفُوهُ عَبَدُوهُ فَإِذَا عَبَدُوهُ اسْتَغْنَوْا بِعِبَادَتِهِ عَنْ عِبَادَةِ مَنْ سِوَاهُ فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ بِأَبِي أَنْتَ وَ أُمِّي فَمَا مَعْرِفَةُ اللَّهِ قَالَ مَعْرِفَةُ أَهْلِ كُلِّ زَمَانٍ إِمَامَهُمُ الَّذِي يَجِبُ‏ عَلَيْهِمْ‏ طَاعَتُه‏. علل الشرایع ج ۱ص۹


امام صادق علیه السلام فرمودند: حضرت حسين بن على عليهما السّلام از جمع يارانشان بيرون آمده و خطاب به آن‌ها فرمودند:

اى مردم، حقّ ـ جلّ ذكره ـ بندگانش را نيافريده مگر براى آن كه او را بشناسند و هنگامى كه او را شناختند عبادتش مى‏كنند و زمانى كه او را عبادت كردند از پرستش غير او بى‏نياز مى‏گردند؛ مردى در بين ياران عرضه داشت: اى پسر رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله: پدر و مادرم به فداى تو باد معرفت و شناخت خدا چيست؟ حضرت فرمودند: آنست كه اهل هر عصر و زمانى امامى را كه اطاعتش بر آنها واجب است بشناسند.


لذا راه رسیدن به توحید و پرستش خدای متعال و نجات از شرک ، فقط معرفت و شناخت خلیفه الله است؛ «بِنَا عُبِدَ اللَّهُ‏ وَ بِنَا عُرِفَ اللَّهُ وَ بِنَا وُحِّدَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى‏»


امام صادق علیه السلام در پاسخ به سؤال داوود رقّی که عرضه داشت: آیا خداوند دعای همه این جمعی را که مشغول طواف هستند مستجاب می کند؟ فرمودند: جاحد و منکر ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام مانند بت پرست است و خداوند مشرک را هیچگاه نمی آمرزد؛ «... قَالَ لَهُ دَاوُدُ الرَّقِّيُّ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه وآله هَلْ يَسْتَجِيبُ اللَّهُ دُعَاءَ هَذَا الْجَمْعِ الَّذِي أَرَى قَالَ وَيْحَكَ يَا أَبَا سُلَيْمَانَ إِنَّ اللَّهَ لَا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ الْجَاحِدُ لِوَلَايَةِ عَلِيٍّ كَعَابِدِ وَثَن‏... »


بنابراین مؤمن می‌تواند در متن این عبادت به مراتب بالایی از معرفت امام که همان معرفت به مقام نورانیت معصوم است برسد که در غیر زیارت، امکان حصول به این مرتبه از معرفت، قطعا امکان پذیر نخواهد بود؛ «اللَّهُمَّ إِنَّ هَذَا مَشْهَدٌ لَا يَرْجُو مَنْ‏ فَاتَتْهُ‏ فِيهِ رَحْمَتُكَ أَنْ يَنَالَهَا فِي غَيْرِه»‏


لذا زیارت امام همان غایت و هدف از خلقت بوده و بدون آن راه معرفة الله و عبادت خدا بر همگان بسته است؛ «بِنَا عُبِدَ اللَّهُ‏ وَ لَوْلَانَا مَا عُرِفَ اللَّهُ»
به بیانی دیگر می‌توان گفت که معرفت خدا جز از طریق شناخت آیات و نشانه های او ممکن نیست؛ «سَنُريهِمْ‏ آياتِنا فِي الْآفاقِ وَ في‏ أَنْفُسِهِمْ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ» و در بین همه آیات و نشانه های الهی این امام است که به عنوان اعظم آیات الهی، مظهر تمامی اسماء جلال و جمال الهی بوده و آیینه تمام نمای خداوند در روی زمین است و شناخت این آیه و نشانه خدا به مراتب بیشتر از شناخت دیگر آیات خدا از قبیل ماه و ستاره و خورشید و کهکشان ها و...، ما را به معرفت خدا می‌رساند؛ «كَانَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ يَقُولُ مَا لِلَّهِ‏ آيَةٌ أَكْبَرُ مِنِّي»


معنای زیارت

زیارت در لغت از ماده زَور، به معنای میل پیدا کردن به چیزی و اعراض و عدول از غیر آن چیز می باشد و تفاوت آن با رؤیت و مشاهده، این است که زیارت به دیداری اطلاق میشود که با یک میل و محبت و انس و اکرام همراه باشد، بر خلاف رؤیت و مشاهده که فقط صرف دیدن در آن ها مورد توجه است.


و در اصطلاح، زیارت به قصد و توجه همه جانبه ـ جسم، فکر و روح ـ به کسی و اعراض از غیر او و ورود به یک محیط انس و خلوت برای ملاقات طرفینی، گفته می‌شود که گاه این معنا از نزدیک حاصل می‌شود و گاه از راه دور و گاه این لقاء جسمانی است و گاه روحانی، مانند زیارت اموات؛ البته لقائی که در زیارت امام رخ می‌دهد مراتبی دارد که بسته به درجات ایمان زائر، از احساس لذت مناجات با امام (ع) شروع می‌شود؛ «فَتَحْتَ بَابَ‏ فَهْمِي‏ بِلَذِيذِ مُنَاجَاتِهِم» ، و تا مراتب بالاتر که گاه با رؤیت شخص امام و شنیدن صدای او همراه می‌شود؛ مرحوم مجلسی اول در مقدمه‌ی کتاب لوامع صاحب قرانی که شرحی فارسی بر کتاب روضه المتقین است، حکایتی را که برای خودشان رخ داده در فضیلت زیارت جامعه کبیره نقل می‌کند و می‌گوید: چون حضرت آفريد‌گار مرا توفيق زيارت اميرالمؤمنين‌ عليه السّلام كرامت فرمود، در حوالى روضه مقدسه مشغول به مجاهدات گشتم و به بركت آن بزرگوار مكاشفات بسيار بر من روى داد كه عقول ضعيفه آن را متحمل نمى‌تواند شد؛ در آن عالم ديدم بلكه اگر بخواهم مى‌گويم كه در ميان نوم و يقظه بودم كه ناگاه ديدم كه در سرّ من رأى هستم و مشهد آن جا را در غايت ارتفاع و زينت ديدم و ديدم لباس سبزى از لباس هاى بهشت بر سر قبر امامين همامين عسكريين افكنده بودند كه در دنيا مثل آن را نديده بودم و آقاى ما حضرت صاحب الأمر صلوات اللّه عليه را ديدم كه نشسته و بر قبر تكيه كرده و روى آن جناب به جانب در است، پس چون آن جناب را ديدم شروع كردم به خواندن زيارت جامعه به صوت بلند مانند مدح گويندگان، پس چون تمام كردم، آن جناب فرمود كه خوب زيارتى است، عرضه كردم كه اى آقاى من! روحم به فداى تو باد! اين زيارت جد توست و اشاره كردم به جانب قبر مبارك، فرمود بلى داخل شو، چون داخل شدم نزديك در ايستادم، آن جناب فرمود كه پيش بيا، عرض كردم كه مى‌ترسم به سبب ترك ادب كافر شوم، آن جناب فرمود كه چون به اذن ما باشد باكى نيست، پس اندكى پيش رفتم و حال آن كه ترسناك بودم و مى‌لرزيدم، پس آن جناب فرمود كه پيش بيا بنشين، عرض كردم كه مى‌ترسم، پس فرمود كه مترس و بنشين، پس چون نشستم مانند نشستن غلامى در نزد آقاى خود، آن بزرگوار فرمود استراحت كن و مربع بنشين، پس به درستى كه تو زحمت كشيده و پياده و پاى برهنه آمدى، بالجمله از آن جا بالنسبة به اين بنده الطاف عظيمه و مكالمات لطيفه واقع شد كه اكثر آن ها را فراموش نمودم، پس از خواب بيدار شدم و همان روز اسباب زيارت فراهم آمد در حالي كه مدتى بود راه مسدود بود، پس موانع رفع شد و با پاى برهنه و پياده به زيارت آن جناب شرفياب شدم و شبى در روضه مقدسه مكرر اين زيارت را خواندم و در راه و در روضه كرامات عظيمه و معجزات غريبه ظاهر شد. (وهرآنچه در خواب دیده بودم ،در بیداری اتفاق افتاد)


در احوالات برخی از اهل معنا نیز ذکر شده است که در سلام هایشان به معصومین(ع) حجاب‌ها از چشم و گوششان برداشته می‌شد و شخص معصوم را می دیدند و سخنش را می‌شنیدند.


نکته دیگری که مناسب است در تبیین زیارت به آن اشاره شود، کلامی است که مرحوم شوشتری در کتاب خصائص‌ الحسینیه به آن اشاره کرده و گفته است: زیارت امام، جامع آثار و برکات همه عبادات از قبیل صوم، صلاه، حج، زکات، صدقه، جهاد، عتق رقبه، صله رحم، اطعام مساکین، قرض الحسنه، عیادت مریض، تجهیز مؤمن و ... است.


در توضیح کلام ایشان باید به اين نکته توجه کرد که تکالیف دین اعم از انجام واجبات و مستحبات و ترک محرمات و مکروهات است، همه اينها به منزله مناسک محیط ولایت پیغمبر اکرم و اهل بیتشان و يا محیط ولایت الله است که التزام به آن‌ها سبب جریان ولایت و سرپرستی معصوم در وجود مؤمن می شود؛ «وَ اللَّهِ لَا تُنَالُ‏ وَلَايَتُنَا إِلَّا بِالْعَمَلِ» .


و با این ولایتشان مؤمن را لحظه به لحظه به طهارت و نورانیت و اخلاص بیشتر رسانده و او را به بالاترین مراتب فوز و سعادت می رسانند؛ «وَ فَازَ الْفَائِزُونَ بِوَلَايَتِكُم»‏ ، تا آن جا که کوچترین اراده و تصمیم مومن، تابع اراده‌ی ولیّ خدا می‌شود، همان طور که در باب جناب سلمان آمده، آمال و خواسته او آمال و خواسته امیرالمؤمنین علیه السلام شده بود.


بنابراین همه عبادات ما در باطن، تولی به ولایت معصوم است و اگر کسی بدون ولایت امام به این محیط امن الهی وارد شود و مناسک دین را بجا آورد، مثل کسی است که در محیط غصبی عمدا نماز بخواند که بي‌شک نه قبول می‌شود و نه ثمره ای برآن مترتب است، وبلکه بر گناهش هم افزوده می‌شود؛ «أَشْهَدُ أَنَّ بِوَلَايَتِكَ‏ تُقْبَلُ‏ الْأَعْمَالُ، وَ تُزَكَّى الْأَفْعَالُ، وَ تُضَاعَفُ الْحَسَنَاتُ، فَمَنْ جَاءَ بِوَلَايَتِكَ، وَ اعْتَرَفَ بِإِمَامَتِكَ قُبِلَتْ أَعْمَالُهُ، وَ صُدِّقَتْ أَقْوَالُهُ، وَ تَضَاعَفَتْ حَسَنَاتُهُ، وَ مُحِيَتْ سَيِّئَاتُهُ »


بنابراین وقتی غایت و هدف از همه عبادات، تولی به ولایت ولی الله (که همان ولایه الله است، وَلَايَتُنَا وَلَايَةُ اللَّهِ‏ الَّتِي لَمْ يَبْعَثْ نَبِيّاً قَطُّ إِلَّا بِهَا ) شد، «نَحْنُ‏ الصَّلَاةُ فِي كِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ نَحْنُ الزَّكَاةُ وَ نَحْنُ الصِّيَامُ وَ نَحْنُ الْحَجُّ وَ نَحْنُ الشَّهْرُ الْحَرَامُ وَ نَحْنُ الْبَلَدُ الْحَرَامُ وَ نَحْنُ كَعْبَةُ اللَّهِ وَ نَحْنُ قِبْلَةُ اللَّه»‏ ، پس زیارت امام و خلیفه الله، به عنوان مصداق اتم و اکمل این تولی به شمار رفته و می تواند همه آثار و برکات دیگر عبادات را یکجا در خود جمع کرده باشد.


ارکان زیارت

زیارت دارای ظاهر و باطن و همچون عبادات دیگر، دارای یک سلسله ارکان اساسی است که درجات بهره مندی زائر از فیوضات این عبادت ، به میزان توجه وی به این ارکان بستگی دارد.


رکن اول : قصد الامام

زیارت با توجه به ولی خدا آغاز می‌شود که در واقع همان قصد خداست؛ «وَ مَنْ‏ قَصَدَهُ‏ تَوَجَّهَ بِكُمْ»
این توجه و قصد هم، گرچه در ظاهر سهل و ساده به نظر می‌رسد، اما در باطن بسیار دقیق و دارای مراتب است؛ امیرالمؤمنین علیه السلام در کلام نورانی خویش، ضمن بیان اقسام عبادت بندگان، ملاک در کمال و فضیلت یک عبادت را، قصد عبادت معرفی می‌کنند؛ ایشان می‌فرمایند: برخی از روی طمع و رغبت، خدا را عبادت می‌کنند که همان عبادت تجار است، و برخی از روی خوف، خدا را عبادت می‌کنند که همان عبادت عبید است، و برخی عبادت آن‌ها از روی محبت و سپاسگزاری است که این همان عبادت احرار است، و افضل عبادت ها هم همین است؛ «وَ قَالَ علیه السلام إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ رَغْبَةً فَتِلْكَ عِبَادَةُ التُّجَّارِ وَ إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ رَهْبَةً فَتِلْكَ عِبَادَةُ الْعَبِيدِ وَ إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ شُكْراً فَتِلْكَ عِبَادَةُ الْأَحْرَارِ وَ هِيَ أَفْضَلُ الْعِبَادَةِ» ، لذا زیارتی که با قصد ابراز محبت و سپاسگزاری و از سر اشتیاق و بدون هیچ چشم داشتی صورت می‌گیرد، با زیارتی که قصد و داعی آن رسیدن به حوائج و تسهیل در امر معاش و معاد و ...، صورت می‌گیرد یکسان نیست، گرچه هر دو عبادت صحیح هستند، اما با دقت در ادله آثاری که برای زیارت مشتاقین و محبین و مخلصین ذکر شده است قابل مقایسه با دیگر زیارت ها نیست. لذا ممتاز بودن این دسته از روایات در ثواب و فضیلت، مرحوم ابن قولویه را واداشت در کتاب شریف کامل الزیارات ابوابی را به این سه قسم نیت اختصاص دهد که عبارتند از زیارت از روی محبت به پیامبر اکرم و امیرالمؤمنین و فاطمه علیهم‌السلام، زیارت از روی اشتیاق و زیارت محتساباً الی الله؛ در همین ابواب روایتی از امام باقر علیه السلام آمده است که می فرمایند: کسی که از روی اشتیاق به زیارت سیدالشهدا علیه السلام برود، خداوند متعال هزار حجّ و هزار عمره قبول شده برايش مى‏نويسد و اجر و ثواب هزار شهيد از شهداء بدر و اجر هزار روزه‏دار و ثواب هزار صدقه قبول شده و ثواب آزاد نمودن هزار بنده كه در راه خدا آزاد شده باشند برايش منظور مى‏شود و پيوسته در طول ايام سال از هر آفتى كه كمترين آن شيطان باشد محفوظ مني‌ماند و خداوند متعال فرشته كريمى را بر او موكّل كرده كه وى را از جلو و پشت سر و راست و چپ و بالا و زير قدم، نگهدارش باشد و اگر در اثناء سال فوت كرد، فرشتگان رحمت الهى بر سرش حاضر شده و او را غسل داده و كفن نمايند و برايش استغفار و طلب آمرزش كرده و تا قبرش مشايعتش نموده و به مقدار طول شعاع چشم در قبرش وسعت و گشايش ايجاد كرده و از فشار قبر در امانش قرار دهند و از خوف و ترس دو فرشته منكر و نكير بر حذرش مى‏دارند و برايش دربى به بهشت مى‏گشايند و كتابش را به دست راستش مى‏دهند و در روز قيامت نورى به وى اعطاء مى‏شود كه بين مغرب و مشرق از پرتو آن روشن مى‏گردد و منادى ندا می كند:
اين كسى است كه از روى شوق و ذوق حضرت امام حسين عليه السّلام را زيارت كرده و پس از اين نداء احدى در قيامت باقى نمى‏ماند مگر آنكه تمنّا و آرزو مى‏كند كه كاش از زوّار حضرت ابا عبد اللَّه الحسين عليه السّلام مى‏بود؛ «...مَنْ أَتَاهُ تَشَوُّقاً كَتَبَ اللَّهُ لَهُ أَلْفَ حِجَّةٍ مُتَقَبَّلَةٍ وَ أَلْفَ عُمْرَةٍ مَبْرُورَةٍوَ أَجْرَ أَلْفِ شَهِيدٍ مِنْ شُهَدَاءِ بَدْرٍ وَ أَجْرَ أَلْفِ صَائِمٍ وَ ثَوَابَ أَلْفِ صَدَقَةٍ مَقْبُولَةٍ- وَ ثَوَابَ أَلْفِ نَسَمَةٍ أُرِيدَ بِهَا وَجْهُ اللَّهِ وَ لَمْ يَزَلْ مَحْفُوظاً سَنَتَهُ مِنْ كُلِّ آفَةٍ أَهْوَنُهَا الشَّيْطَانُ وَ وُكِّلَ بِهِ مَلَكٌ كَرِيمٌ يَحْفَظُهُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ وَ عَنْ يَمِينِهِ وَ عَنْ شِمَالِهِ وَ مِنْ فَوْقِ رَأْسِهِ وَ مِنْ تَحْتِ قَدَمِهِ فَإِنْ مَاتَ سَنَتَهُ حَضَرَتْهُ مَلَائِكَةُ الرَّحْمَةِ- يَحْضُرُونَ غُسْلَهُ وَ أَكْفَانَهُ وَ الِاسْتِغْفَارَ لَهُ وَ يُشَيِّعُونَهُ إِلَى قَبْرِهِ بِالاسْتِغْفَارِ لَهُ ـ وَ يُفْسَحُ لَهُ فِي قَبْرِهِ مَدَّ بَصَرِهِ وَ يُؤْمِنُهُ اللَّهُ مِنْ ضَغْطَةِ الْقَبْرِ وَ مِنْ مُنْكَرٍ وَ نَكِيرٍ أَنْ يروعانه [يُرَوِّعَاهُ‏] ـ وَ يُفْتَحُ لَهُ بَابٌ إِلَى الْجَنَّةِ وَ يُعْطَى كِتَابَهُ بِيَمِينِهِ وَ يُعْطَى لَهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ نورا [نُورٌ] يُضِي‏ءُ لِنُورِهِ مَا بَيْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ يُنَادِي مُنَادٍ هَذَا مَنْ زَارَ الْحُسَيْنَ شَوْقاً إِلَيْهِ فَلَا يَبْقَى أَحَدٌ يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِلَّا تَمَنَّى يَوْمَئِذٍ أَنَّهُ كَانَ مِنْ زُوَّارِ الْحُسَيْنِ علیه السلام» .


نشانه زیارت مشتاق هم این است که ولیّ خدا را پیش روی خود قرار داده و حوائج و نیازهایش را پشت سر قرار می‌دهد؛ «وَ مُقَدِّمُكُمْ‏ أَمَامَ‏ طَلِبَتِي وَ حَوَائِجِي وَ إِرَادَتِي فِي كُلِّ أَحْوَالِي وَ أُمُورِي» ، و از همان ابتدای خروجش از منزل تا ورودش به کنار ضریح مطهر در قصد خود شریکی قرار نمی دهد؛ «تَقُولُ حِينَ تَخْرُجُ بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ وَ إِلَى اللَّهِ وَ إِلَى ابْنِ رَسُولِ اللَّه‏...»


لذا چنین شخصی در زیارت امام خود، نه سختی های راه او را ناامید می‌کند و نه به خوشی های آن دلگرم می‌شود و حقیقتاً برای وصال و هم‌جواری با محبوبش لحظه شماری می‌کند، همان گونه که در باب جناب موسی کلیم الله علیه السلام آمده است که در مدت چهل روزه میعاد خود با پروردگارش چنان شیفته و واله بود که نه غذایی خورد و نه آبی نوشید و نه خوابید؛ «قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: الْمُشْتَاقُ لَا يَشْتَهِي طَعَاماً وَ لَا يَلْتَذُّ بِشَرَابٍ وَ لَا يَسْتَطِيبُ رُقَاداً وَ لَا يَأْنَسُ حَمِيماً وَ لَا يَأْوِي دَاراً وَ لَا يَسْكُنُ عُمْرَاناً وَ لَا يَلْبَسُ لَيِّناً وَ لَا يَقِرُّ قَرَاراً وَ يَعْبُدُ اللَّهَ لَيْلًا وَ نَهَاراً رَاجِياً أَنْ يَصِيرَ إِلَى مَا اشْتَاقَ إِلَيْهِ وَ يُنَاجِيَهُ بِلِسَانِ شَوْقِهِ مُعَبِّراً عَمَّا فِي سَرِيرَتِهِ كَمَا أَخْبَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَنْ مُوسَى علیه السلام فِي مِيعَادِ رَبِّهِ بِقَوْلِهِ وَ عَجِلْتُ إِلَيْكَ رَبِّ لِتَرْضى‏ وَ فَسَّرَ النَّبِيُّ صلی الله علیه وآله عَنْ حَالِهِ أَنَّهُ لَا أَكَلَ وَ لَا شَرِبَ وَ لَا نَامَ وَ لَا اشْتَهَى شَيْئاً مِنْ ذَلِكَ فِي ذَهَابِهِ وَ مَجِيئِهِ أَرْبَعِينَ يَوْماً شَوْقاً إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ»


علت این که در برخی روایات از خوردن غذاهای لذیذ در زیارت امام حسین علیه السلام نهی شده چه بسا بدان جهت است که با زیارت مشتاقین سازگاری ندارد.


رکن دوم: طهارت

همان‌گونه که انسان آلوده راهی به بهشت ندارد و باید ابتدا آلودگی‌های او در مواقف مختلف پاک شود تا اذن ورود به بهشت و استفاده از نعمت‌های آن به او داده شود، زائر هم قبل از ورود به آستان معصوم که باغی از باغ‌های بهشت و محل رفت و آ مد پيامبران است، باید به دنبال تحصیل طهارت ظاهری و باطنی خویش باشد و الا اجازه بهره‌مندی از ثواب های زیارت و درک بطون و اسرار و حقایق زیارت به او داده نمی‌شود؛ عن الصادق علیه السلام قَبْرُ الْحُسَيْنِ علیه السلام عِشْرُونَ ذِرَاعاً فِي عِشْرِينَ ذِرَاعاً مُكَسَّراً رَوْضَةٌ مِنْ‏ رِيَاضِ‏ الْجَنَّة مِنْهُ مِعْرَاجٌ إِلَى السَّمَاءِ فَلَيْسَ مِنْ مَلَكٍ مُقَرَّبٍ وَ لَا نَبِيٍّ مُرْسَلٍ إِلَّا وَ هُوَ يَسْأَلُ اللَّهَ تَعَالَى أَنْ يَزُورَ الْحُسَيْنَ علیه السلام فَفَوْجٌ يَهْبِطُ وَ فَوْجٌ يَصْعَدُ» .


امام صادق عليه السّلام ‏فرمودند:
مساحت قبر حسين بن علىّ عليهما السّلام بيست ذراع در بيست ذراع مى‏باشد، اين محل باغى است از باغ‏هاى بهشت، از آنجا عروج به آسمان صورت مى‏گيرد، و هيچ فرشته مقرّب و نبىّ مرسلى نيست مگر آنكه از حق تعالى درخواست مى‏كند كه به زيارت حسين عليه السّلام برود پس فوجى از آسمان به زمين فرود آمده و به زيارت آن حضرت رفته و فوجى پس از زيارت به آسمان مى‏روند.
لذا اذنی که در زیارت امام برای هر زائری صادر می‌شود، متناسب با مراتب طهارت و نورانیتی است که زائر از قبل برای خودش تحصیل کرده؛ «فَأْذَنْ لِي يَا مَوْلَايَ فِي الدُّخُولِ أَفْضَلَ‏ مَا أَذِنْتَ‏ لِأَحَدٍ مِنْ أَوْلِيَائِك» ‏.


البته باید یادآور شد که بر اساس آیات و روایات متعددی که در کافی و بصائر و ... ذکرشده، آلودگی‌های مؤمن از طینت و باطن او نیست بلکه از آثار دستگاه ابلیس و ائمه جور است که با گل او آمیخته شده و ظاهر او را آلوده می‌کند که این هم با لعن بر اولیای طاغوت و شیاطین جن و انس و صلوات و غسل و استغفار و گریه و بلاهای مختلف پاک می‌شود.


البته همه این تحصیل طهارت‌ها، مقدمه‌ای است برای درک طهارت بالاتر و عمیق تری که فقط به دست خود معصوم صورت می‌گیرد، گناهانی که برای نجات روح از آلودگی و نجاست آن ها فقط باید ولیّ خدا دست به کار شود و زائرش را از عمیق ترین لایه های وجودیش تطهیر کند و ریشه گناهان و صفات رذیله را در وجود او بخشکاند، چنان‌که در روایت آمده، حضرت صدیقه سلام الله علیها برای زائر فرزندش حسین علیه السلام استغفار می‌کند؛ «عَنْ أَبِي عَبْدِاللَّهِ قَالَ: إِنَّ فَاطِمَةَ بِنْتَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه وآله تَحْضُرُ لِزُوَّارِ قَبْرِ ابْنِهَا الْحُسَيْنِ علیه السلام فَتَسْتَغْفِرُ لَهُمْ ذُنُوبَهُمْ» ، امام صادق علیه السلام فرمودند: حضرت فاطمه عليها السّلام دخت حضرت محمّد صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم براى زوّار قبر فرزندش حضرت حسين بن على عليهما السّلام حاضر شده پس طلب آمرزش براى گناهان ايشان می نمايد.


و پیداست که فقط این استغفار است که می‌تواند هم خلق و طینت مؤمن را پاک و طیب کند و هم جان و نفس او را طاهر کند و هم گناهان او را بیامرزد و بعد او را تا بالاترین درجات بهشت رشد برساند، و این استغفار است که زائر را از شقاوت خارج می‌کند و به سعادت قطعی می‌رساند و الا استغفارهای خود زائر در بهترین حالت هم که باشد جز یک طهارت سطحی و ظاهری که معقب به گناه دیگری است، اثری بیشتر ندارد، بلکه خود این استغفار نیازمند توبه و استغفار دیگری است؛ «اللَّهُمَّ إِنَّ اسْتِغْفَارِي‏ إِيَّاكَ مَعَ الْإِصْرَارِ عَلَى الذَّنْبِ لُؤْم»‏ .


طهارت اصلی که باطن و ظاهر را از عمیق ترین لایه‌ها شستشو می‌دهد، فعل معصوم است نه فعل ما، وظيفه ما این است که خودمان را به معصوم و ولیّ خدا بسپاریم و از او لحظه‌ای فاصله نگیریم، مانند فرزندي که خود را در اختيار مادر قرار مي‌دهد و با محبت و علاقه فرزند خویش را از همه ناپاکی ها تطهیر کرده و او را شستشو می‌دهد، لذا در زیارت جامعه کبیره به این معنا تصریح شده که من در وجود خود گناهان و آلودگی‌هایی دارم که جز با رضایت شما که آن هم از بستر زیارت حاصل می‌شود پاک نمی‌شود؛ «يَا وَلِيَ اللَّهِ‏ إِنَ‏ بَيْنِي وَ بَيْنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ذُنُوباً لَا يَأْتِي عَلَيْهَا إِلَّا رِضَاكُم‏»


این گناهان، همان صفات رذیله‌ای هستند که برخی از اهل ریاضت گفته‌اند ده‌ها سال برای نجات از یک صفت رذیله باید زحمت کشید، غافل از این که ده‌ها از این صفات رذیله و گناهان بزرگ را معصوم در یک لحظه از انسان پاک می‌کند و به جای آن صفات حسنه را در وجود انسان قرار می‌دهد، به شرط این که ریاضت و سلوک ما، در مسیر زیارت ولیّ خدا قرار گیرد نه در مسیرهای دیگر.


به هر حال پس از قصد، مهمترین رکن در این عبادت تحصیل طهارت است که بخشی ناظر به طهارت های ظاهری از قبیل لباس نوپوشیدن و عطر زدن و...، و بخشی ناظر به طهارت‌های باطنی بوده، مانند وضو و غسل و اقرار به گناهان و ذکر و ... .


در دعایی که مستحب است هنگام غسل کردن خوانده شود آمده: «اللّهمّ طهّرنى،‏ و طهّر قلبى‏، و اشرح صدرى، و أجر على لسانى ذكرك و مدحتك و الثّناء عليك» خداوندا تو مرا پاكيزه بگردان و خودت قلبم را پاك نما، و سينه و دلم را بگشاى، و ياد و مدح و ثنايت را بر زبانم جارى گردان.


رکن سوم: کوچ کردن به طرف امام (ع)

در این رکن زائر با هر قدمی که در راه زیارت بر می‌دارد، مرحله ای از سیر معنوی را پشت سر گذاشته و گام بعدی او سیر در درجات بعدی و مقامات عالی‌تر است و رسیدن به این مقامات و درجات هم بی جهت نيست بلکه برای ایجاد یک تحول حال و تهیؤ و آمادگی بیشتر برای قرب به آستان معصوم و ورود به بطون عمیق‌تری از محیط ولایتشان و تحمل مراتب بالاتری از ولایت آن‌هاست؛ «إِنَّ أَمْرَنَا صَعْبٌ مُسْتَصْعَبٌ لَا يَحْتَمِلُهُ إِلَّا مَلَكٌ مُقَرَّبٌ أَوْ نَبِيٌّ مُرْسَلٌ أَوْ عَبْدٌ مُؤْمِنٌ امْتَحَنَ اللَّهُ قَلْبَهُ لِلْإِيمَان» ، همانا امر ما «ولايت» اهل بيت پيامبر عليهم السّلام سخت و تحمّل آن دشوار است، كه جز ملک مقرب و نبی مرسل و مؤمن ديندار كه خدا او را آزموده و ايمانش در دل استوار است، قدرت پذيرش و تحمّل آن را ندارد.


این که در هر قدم از این مسیر ثواب یک حج و یک عمره نهفته شدهاست، نشان‌دهنده میزان ظرفیت عظیم این عبادت در تهذیب نفوس و رساندن بندگان به مقام اخلاص در توحید و رهایی از جمیع مراتب شرک است، تا این که زائر در این مسیر به حائر نزدیک می‌شود که محل استقبال ملائکه است، در این جا حال و هوای زائر هم متناسب با مقاماتی که در این مسیر پیدا کرده است متحول می شود، تا لحظه‌ای که بر درب حرم می‌ایستد و برای ورودش از ولیّ خدا با انکسار و شکستگی اذن می‌طلبد؛ در روایتی که صفوان بن مهران از امام صادق علیه السلام نقل کرده، آمده که اگر بعد از استئذان، اشک تو جاری شد، همین قطره اشک علامت اذن ورود است؛ «... أَ أَدْخُلُ يَا مَوْلَايَ يَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ أَأَدْخُلُ يَا مَوْلَايَ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَإِنْ خَشَعَ قَلْبُكَ وَ دَمَعَتْ عَيْنُكَ فَهُوَ عَلَامَةُ الْإِذْنِ فَادْخُلْ» ، لذا برخی از بزرگان همچون شهید اول با تکیه به همین ادله، گفته‌اند که ورود بدون رقت قلب و خشوع، خلاف غرض زیارت است و بهتر است که انسان برگردد و در زمان دیگری که حضور قلب دارد وارد شود، فإن وجد خشوعاً و رقّة دخل، و إلا فالأفضل له تحرّي زمان الرقّة؛ لأنّ الغرض الأهمّ حضور القلب لتلقّي الرحمة النازلة من الربّ .


از جمله توجهاتی که مناسب است زائر در این مقام پیدا کند، خالی کردن قلب و دل از جمیع علائق و محبت‌ها و خوف‌هاست؛ علامه مجلسی در ضمن بیان آداب ورود به حرم های معصومین علیهم السلام به آیه شریفه‌ی «إِنِّي أَنَا رَبُّكَ فَاخْلَعْ نَعْلَيْكَ إِنَّكَ بِالْوادِ الْمُقَدَّسِ طُوى‏» اشاره کرده و یکی از آداب ورود به حرمهای ائمه علیهم السلام را خلع نعل (کندن کفش از پا) مي‌داند، چنان که ظاهر آیه نیز بر همین مطلب دلالت دارد که خدای متعال به جهت حرمت مکان، جناب موسی علیه السلام را امرکرد که کفش هایت را از پای درآور چرا که تو در وادی مقدس هستی؛
اما ذیل این آیه، دو روایت نورانی از اهل بیت علیهم السلام وارد شده که به تاویل آیه اشاره می کند؛ روایت نخست در کمال الدین مرحوم صدوق است که می‌فرماید «فاخلع نعلیک» به معنای ارفع خوفیک است، یعنی حال که به مکان مقدس طوی وارد شدی و در محضر پروردگارت قرار گرفته‌ای، شایسته نیست که در دلت غیر از خوف خدا، خوف دیگری داشته باشی، چرا که من ربّ تو هستم و همه‌ی امور تو به دست من است، پس هم خوف پشت سرت را که همان خوف نسبت به جان همسرت است را از دلت خارج کن و هم خوفی که از فرعون در پیش رو داری؛ «وَ رُوِيَ‏ فِي قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَ‏ فَاخْلَعْ نَعْلَيْكَ‏ أَيْ خَوْفَيْكَ خَوْفَكَ مِنْ ضِيَاعِ أَهْلِكَ وَ خَوْفَكَ مِنْ فِرْعَوْنَ»


روایت دوم هم روایتی است که در کتاب شریف احتجاج از وجود مقدس امام زمان علیه السلام آمده که وقتی موسی در وادى مقدس طوی قرار گرفت با پروردگار خود چنین مناجات کرد که: پروردگارا من دوستى‌ام را برای تو خالص کردم و قلبم را از محبت غیر تو شستشو داده‌ام، در همان حال خداى تعالى به او فرمود: نعلين خود را بكن، يعنى اگر مي‌خواهى محبت محض براى من داشته باشی و دلت از محبت ديگران بر كنار باشد، محبت خانواده را از دل بيرون كن؛ «إِنَّ مُوسَى نَاجَى رَبَّهُ بِالْوَادِ الْمُقَدَّسِ فَقَالَ يَا رَبِّ إِنِّي قَدْ أَخْلَصْتُ لَكَ الْمَحَبَّةَ مِنِّي وَ غَسَلْتُ‏ قَلْبِي‏ عَمَّنْ سِوَاكَ وَ كَانَ شَدِيدَ الْحُبِّ لِأَهْلِهِ فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَى‏ فَاخْلَعْ نَعْلَيْكَ‏ أَيْ انْزِعْ حُبَّ أَهْلِكَ مِنْ قَلْبِكَ إِنْ كَانَتْ مَحَبَّتُكَ لِي خَالِصَةً وَ قَلْبَكَ مِنَ الْمَيْلِ إِلَى مَنْ سِوَايَ مَغْسُولًا» .


بنابراین در هنگام تشرف به آستان مقدس امام، زائر باید محبت های غیر را از دلش خارج کند و با اخلاص در محبت، به محضر معصوم مشرف شود تا بتواند تمام شئوون وجودش را در معرض انوار ولایت معصوم قرار داده و به نورانیت کامل و جامع در ظاهر و باطن و روح و فکر و صفات و رفتار برسد.


توجه به اذن دخول های مشاهد مشرفه

از مهمترین توجهاتی که لازم است انسان در هنگام ورود به حرم‌ها داشته باشد، توجه به مضامین اذن دخول‌هایی است که قبل از ورود خوانده مي‌شود، هر یک از این توجهات، منشأ ایجاد یک سلسله حالات روحی خاص بوده که بسیار در کیفیت زیارت مؤثر می باشد و در این جا به طور اجمال به اهم آن توجهات اشاره می کنیم:


۱ـ معصوم زنده و مرده ندارد و همه آدابی که در محضر امام حیّ میبایست رعایت شود، در جوار قبور مطهر آن‌ها نیز باید رعایت شود؛ «اللَّهُمَّ إِنِّي اعْتَقَدْتُ [أَعْتَقِدُ]حُرْمَةَ صَاحِبِ‏ هَذَا الْمَشْهَدِ الشَّرِيفِ فِي غَيْبَتِهِ كَمَا أَعْتَقِدُهَا فِي حَضْرَتِه»‏ .


۲ـ امام مقام و جایگاه ما را می‌بیند و سخن و کلام ما را می‌شنود و به آن‌ها پاسخ می‌دهد.
۳ـ نشنیدن کلام امام از سوی ما به جهت حجابی است که خداوند بین ما و امام قرار داده، ولی در عوض لذت مناجات و خلوت با امام را به ما چشانده است؛ «أَنَّكَ حَجَبْتَ عَنْ سَمْعِي كَلَامَهُمْ وَ فَتَحْتَ بَابَ فَهْمِي بِلَذِيذِ مُنَاجَاتِهِم»‏ .


۴ـ حرم امام، یکی از مواطن تعبد خداوند متعال بوده که پروردگار، اهل آسمان‌ها و زمین را به بندگی و عبادت خویش در این مکان ها دعوت کرده، لذا ورود به آستان ظاهری معصوم همانند ورود به محیط ولایتشان نیازمند اذن خدا است؛ «اللَّهُمَّ فَأْذَنْ لَنَا بِدُخُولِ هَذِهِ الْعَرَصَاتِ الَّتِي اسْتَعْبَدْتَ‏ بِزِيَارَتِهَا أَهْلَ الْأَرَضِينَ وَ السَّمَاوَات»‏ .


۵ ـ اشتیاق ما برای ورود به حرم و قرار گرفتن در جوار معصوم نباید ما را از توجه به هیبت و عظمت معصوم غافل کند، تا مبادا در مقام محبت و انسی که نسبت به معصوم پیدا می کنیم، از خشوع قلب و خضوع جوارح و گریه غافل شده و در سخنان و رفتار و حالات خود مرتکب اسائه‌ی ادب به ساحت قدس معصوم بشویم؛ «وَ أَرْسِلْ دُمُوعَنَا بِخُشُوعِ الْمَهَابَه».


به بیانی دیگر خشوع که یکی از حالات قلب به شمار می رود، گاه در اثر احساس ذلت و خواری ایجاد می‌شود و گاه در اثر ایمان به یک چیز؛ «اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ خُشُوعَ الْإِيمَانِ قَبْلَ خُشُوعٍ‏ الذُّلِ‏ فِي النَّار».


اما گاهی قلب انسان، در اثر توجه به هیبت و عظمت يک شخصیت، احساس خشوع می‌کند (یعنی خوف همراه با اجلال) که در نتیجه موجب سرازیر شدن اشک می‌شود.


به هر حال لازم است قبل از ورود به آستان معصوم(ع)، خشوع مهابت او در دل انسان جاری شود و سپس گام در وادی محبت بگذارد؛ همان گونه که امام سجاد علیه السلام در دعای برای والدین خود می فرمایند: «اللَّهُمَّ اجْعَلْنِي أَهَابُهُمَا هَيْبَةَ السُّلْطَانِ الْعَسُوفِ‏، وَ أَبَرُّهُمَا بِرَّ الْأُمِّ الرَّءُوفِ» بار خدايا مرا چنان گردان كه (ابتدا) از پدر و مادر بترسم مانند ترسيدن از پادشاه ستمكار، و (سپس) با ايشان خوشرفتارى نمايم همچون خوشرفتارى مادر مهربان.


لذا اگر خشوع هیبت، قبل از محبت و دلداگی در قلب انسان جای نگیرد، انسان در مهرورزی و محبت، دچار غرور شده و خودش را در مراتب بالای محبت و طلبکار از محبوب می‌پندارد و گاه هم به زبان حال می‌گوید که من به وظیفه خود عمل کردم شما هم به وظیفه خود عمل کنید؛ حال آن‌که خشوع مهابت، محب را در مسیر محبت روز به روز متواضع‌تر و خاضع‌تر می‌کند تا آن جا که وقتی در راه محبت محبوب جانش را سخاوتمندانه بذل می‌کند بیشترین احساس شرمساری و بدهکاری را نسبت به محبوب دارد و این همان خصوصیتی است که اصحاب سیدالشهدا علیه السلام را در محبت و وفاداری سرآمد همه دوران ها کرد؛ همان گونه که سعید بن عبدالله در دفاع از سیدالشهدا علیه السلام پس از این که با بدن خود سیزده چوبه تیر مسموم را گرفت و به زمین افتاد، به حضرت خاشعانه و خاضعانه عرضه داشت آیا به عهدم وفا کردم؟ و حضرت فرمودند: آری همانا تو در بهشت پیش روی من هستی؛ «وقام الحسين إلى الصّلاة، وتقدّم أمامه زهير بن القين و سعيد بن عبداللَّه الحنفيّ في نصف من أصحابه، ولمّا أثخن سعيد بالجراح، سقط إلى الأرض، وهو يقول: اللّهمّ العنهم لعن عاد و ثمود، و أبلغ نبيّك منِّي السّلام، و أبلغه ما لقيت من ألم الجراح، فإنّي أردت بذلك ثوابك في نصرة ذرِّيّة نبيّك صلى الله عليه و آله و سلم؛ والتفت إلى الحسين قائلًا: أوفيت‏ يا ابن رسول اللَّه؟ قال: نعم، أنت أمامي في الجنّة. وقضى نحبه، فوجد فيه ثلاثة عشر سهماً، غير الضّرب والطّعن .


۶ ـ همان طور که هیبت معصوم، در دل مومن سبب جریان خشوع می شود، در اعضاء و جوارح او هم باید ذل بندگی و عبودیت را ایجاد کند، و با این دو حال است که می تواند به مقامات نورانی خلیفه الله اقرار کند و در مقابل او تواضع و فروتنی داشت؛ «وَ ذَلِّلْ‏ جَوَارِحَنَا بِذُلِّ الْعُبُودِيَّةِ وَ فَرْضِ الطَّاعَة حَتَّى نُقِرَّ بِمَا يَجِبُ لَهُمْ مِنَ الْأَوْصَافِ وَ نَعْتَرِفَ بِأَنَّهُمْ شُفَعَاءُ الْخَلَائِقِ» .


آستان معصوم، جای احساس عزت و بزرگی نیست، آن جا مکانی است که به احدی اجازه تعزز داده نشده و همه رقاب در برابر شرافت و عظمت آن ها خم شده‌اند؛ «طَأْطَأَ كُلُ‏ شَرِيفٍ‏ لِشَرَفِكُمْ‏ وَ بَخَعَ كُلُّ مُتَكَبِّرٍ لِطَاعَتِكُمْ وَ خَضَعَ كُلُّ جَبَّارٍ لِفَضْلِكُمْ وَ ذَلَّ كُلُّ شَيْ‏ءٍ لَكُم‏» ، چرا که تعزز در مقابل امام و احساس شأن و شرافت کردن در محضر ایشان، عین استکبار علی الله است که بدون تردید رجم الهی را به دنبال دارد؛ این همان روح خطبه قاصعه امیرالمؤمنین علیه‌السلام است که فرمودند: «فَاعْتَبِرُوا بِمَا كَانَ مِنْ فِعْلِ اللَّهِ بِإِبْلِيسَ إِذْ أَحْبَطَ عَمَلَهُ الطَّوِيلَ وَ جَهْدَهُ الْجَهِيدَ وَ كَانَ قَدْ عَبَدَ اللَّهَ سِتَّةَ آلَافِ سَنَةٍ لَا يُدْرَى أَ مِنْ سِنِي الدُّنْيَا أَمْ مِنْ سِنِي الْآخِرَةِ عَنْ كِبْرِ سَاعَةٍ وَاحِدَةٍ فَمَنْ ذَا بَعْدَ إِبْلِيسَ يَسْلَمُ عَلَى اللَّهِ بِمِثْلِ مَعْصِيَتِهِ كَلَّا مَا كَانَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ لِيُدْخِلَ الْجَنَّةَ بَشَراً بِأَمْرٍ أَخْرَجَ بِهِ مِنْهَا مَلَكاً إِنَّ حُكْمَهُ فِي أَهْلِ السَّمَاءِ وَ أَهْلِ الْأَرْضِ لَوَاحِدٌ وَ مَا بَيْنَ اللَّهِ وَ بَيْنَ أَحَدٍ مِنْ خَلْقِهِ هَوَادَةٌ فِي إِبَاحَةِ حِمًى حَرَّمَهُ عَلَى الْعَالَمِينَ» از برنامه حضرت حق در رابطه با شيطان عبرت بگيريد، كه چگونه با لحظه ای تکبر، (و تواضع و سجده نکردن در مقابل جناب آدم که حامل انوار چهارده معصوم علیه السلام بود) اعمال طولانى، و سختكوشى‌اش را تباه كرد، در صورتى كه خداوند را شش هزار سال بندگى كرده بود كه معلوم نيست از سال هاى دنيايى است يا سال هاى آخرتى! اکنون چه كسى پس از ابليس با آلوده شدن به چنین گناهى می‌تواند از عذاب حق سالم بماند؟ حاشا؟ خداوند هرگز انسانى را به عملى وارد بهشت نمى‏كند كه به خاطر همان عمل فرشته‏اى را از آن‌جا بيرون كرد، امر و فرمانش در حق آسمانيان و زمينيان مساوى است، و بين خداوند و احدى از بندگانش صلح خاصى وجود ندارد تا بدين خاطر آن‌چه را بر جهانيان حرام كرده بر او مباح كند.


و این امتحان اختصاص به ملائکه ندارد، بلکه از روایات استفاده می‌شود همه مخلوقات از انسان‌ها گرفته تا حیوانات و نباتات و جمادات امتحانشان به امر ولایت بوده و به میزان قبول و تواضع در این امر، صاحب مقام و رتبه شده‌اند، که در باب انبیاء، برخی اولوالعزم (صاحبان عزم در امر ولایت) شده و برخی به این مقام نرسیدند.


لذا مبادا انسان به جهت رعایت وقار و حفظ آبرو و دیگر بهانه‌ها، از تواضع و آستان بوسی معصوم خودداری کند و گرفتار درد لاعلاج ابلیس يا همان کبر بر خلیفه الله شود؛
بنابراین احساس هیبت و بزرگی از معصوم، مقدمه خشوع قلب و خضوع جوارح شده و هر دوی این‌ها مقدمه ای برای اعتراف و اقرار به مقامات آن‌هاست و تا این اعتراف‌ها و تصدیق‌ها نباشد، باب معرفت الله هم به احدی گشوده نمی‌شود.


زائر باید هنگام ورود به محضر معصوم فقط به یک شأن خود توجه کند و دیگر شؤون ظاهری خود را از یاد ببرد، و آن شأن هم رقیت و بندگی است؛ باید بفهمد که او عبد است و غلام، و معصوم، سید و مولا است؛ «السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ عَبْدُكَ وَ ابْنُ عَبْدِكَ وَ ابْنُ أَمَتِكَ الْمُقِرُّ بِالرِّقِ‏ وَ التَّارِكُ لِلْخِلَافِ عَلَيْكُمْ وَ الْمَوَالِي لِوَلِيِّكُمْ وَ الْمُعَادِي لِعَدُوِّكُمْ قَصَدَ حَرَمَكَ وَ اسْتَجَارَ بِمَشْهَدِكَ وَ تَقَرَّبَ إِلَيْكَ بِقَصْدِك‏» .


حقیقت این تواضع هم، تواضع در مقابل خداست که در قالب خضوع در برابر ولی خدا محقق می‌شود؛ لذا در احوالات برخی بزرگان نقل شده است که هنگام رفتن به زیارت، عمامه از سر بر می‌داشتند و با یک دشداشه سفید و با پای برهنه به حرم مشرف می‌شدند و می‌گفتند یک غلام و عبد که در مقابل مولای خود شأنی ندارد که بخواهد آن را به رخ مولا بکشد.


رکن چهارم: سلام‌ها

پس از این‌که زائر با چشمان اشکبار وارد حرم شد و با گام‌های آهسته و زبان ذاکر و سری به زیرانداخته شده در حضور امام قرار گرفت، ابتدا یک سلسله سلام‌هایی را به امامش می‌دهد که با هر سلامی که به یکی از شؤون معصوم می‌دهد، باب جدیدی از معرفت الإمام ـ که همان معرفه الله است «من عرفکم فقد عرف الله» ـ و قرب خدای متعال، به روی او گشوده می‌شود و در آن فضای ملکوتی، معارف نابی از آستان مقدس امام به قلب او جاری می‌شود که جز در حضور معصوم و وساطت ملائکه و توجه حضرت حق و دل‌کندگی از دنیا، به هیچ طریق دیگری از قبیل برهان و استدلال و استاد و مطالعه کتاب و ریاضت نفس و ...، میسر نیست.


لذا بهترین فضا برای تلقی و فهم و هضم معارف ائمه علیهم السلام همین موقف است، به خصوص برای کسی که مراحل قبلی این عبادت را به درستی طی کرده و اکنون غرق در توجه به امام و عرض سلام به ساحت قدس او است؛ «السَّلَامُ عَلَى مَحَالِ‏ مَعْرِفَةِ اللَّهِ وَ مَسَاكِنِ بَرَكَةِ اللَّهِ وَ مَعَادِنِ حِكْمَةِ اللَّهِ وَ حَفَظَةِ سِرِّ اللَّهِ وَ حَمَلَةِ كِتَابِ اللَّهِ وَ أَوْصِيَاءِ نَبِيِّ اللَّهِ وَ ذُرِّيَّةِ رَسُولِ اللَّهِ ص وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَكَاتُهُ» .


بنابراين انسان در هر سلامی، به یکی از شؤون معصوم توجه پیدا می‌کند که مقدمه‌ای است برای گشودن باب جدیدی از معرفت و عبودیت حضرت حق. معنای سلام اظهار تسلیم در مقابل ولی خدا است و این‌که هیچ جسارت و صدمه‌ای از جانب انسان چه از ناحیه قوای ظاهری مانند چشم و گوش و دست و زبان و چه از ناحیه قوای باطنی مانند قلب و روح و فکر و اراده به آن‌ها نخواهد رسید؛ البته رسیدن به این مقام کار ساده‌ای نیست؛ در روایتی که در کتاب کافی شریف آمده است، امام صادق علیه‌السلام خطاب به جمعی فرمودند: شما را چه شده كه به رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله بدی مى‏كنيد؟ مردى گفت: چطور به او بد مى‏كنيم؟ فرمودند: كردار شما بر او عرضه مى‏شود و چون گناهى در آن ببيند بدش مى‏آيد پس به رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله بدى نكنيد و او را شاد كنيد؛ عن سماعة عن أبي عبد الله عليه السلام قال: سمعته يقول: «ما لكم تسوءون إلى رسول الله صلى الله عليه و آله؟» فقال له رجل: جعلت فداك، و كيف نسوؤه؟ فقال: «أما تعلمون أن أعمالكم تعرض عليه، فإذا رأى فيها معصية الله ساءه، فلا تسؤوا رسول الله صلى الله عليه و آله، و سروه».


معنای دیگری که براي سلام ذکر شده، این است که انسان از خدا درخواست می‌کند که سلامتی ظاهری و باطنی را بر شخص مقابل نازل کند و او را از آفات ظاهری و باطنی حفظ کند.


کتاب روضه الواعظین معنای سلام بر انسان متقی را اينگونه معنا مي‌کند که خداوند تو را در طاعتش ثابت قدم و گرامی بدارد و سلام بر شخص عاصی به این معنا است که خداوند از اعمال تو مطلع است؛ قِيلَ إِذَا سَلَّمَ الرَّجُلُ عَلَى الْمُطِيعِ الْمُتَّقِي كَانَ مَعْنَاهُ يُكْرِمُكَ وَ يُثِيبُكَ عَلَى طَاعَتِكَ فَإِذَا سَلَّمَ عَلَى أَهْلِ الْمَعْصِيَةِ كَانَ مَعْنَاهُ السَّلَامُ‏ مُطَّلِعٌ‏ عَلَيْكَ وَ انْتَبِهْ وَ لَا تَغْفَلْ.‏


لذا مرحوم مجلسی اول در معنای سلام به معصوم می‌گوید چون خداوند آن‌ها را به بالاترین کمالات ممکنه رسانده است، سلام ما به آن‌ها، درخواست بقای آن نعمت‌ها و کمالات است، البته عمده نتیجه این درخواست هم عاید خود ما می‌شود.


کیفیت و آداب سلام به معصوم هم با دیگر سلام‌ها متفاوت است؛ یعنی باید سلام به او متناسب با شأن و جایگاه والای ایشان باشد، سلامی کامل و تام و عاری از هر نقص، و سلامی شامل و عام؛ در دعایی که بعد از خواندن دو رکعت نماز زیر آسمان خوانده مي‌شود و به منزله استغاثه به امام زمان عجل الله تعالی فرجه است می‌خوانیم: «سَلَامُ اللَّهِ الْكَامِلُ‏ التَّامُ‏ الشَّامِلُ الْعَامُّ، وَ صَلَوَاتُهُ وَ بَرَكَاتُهُ الْقَائِمَةُ التَّامَّةُ، عَلَى حُجَّةِ اللَّهِ وَ وَلِيِّهِ فِي أَرْضِهِ وَ بِلَادِهِ، وَ خَلِيفَتِهِ عَلَى خَلْقِهِ وَ عِبَادِهِ، وَ سُلَالَةِ النُّبُوَّةِ، وَ بَقِيَّةِ الْعِتْرَةِ، وَ الصَّفْوَة ...» .


البته پر واضح است که عرض سلام با این کیفیت نیز نیازمند آدابی است که زائر باید به آن‌ها توجه داشته باشد؛ از جمله این آداب‌ها، آدابی است که در زیارت ناحیه مقدسه به برخی از آنها اشاره شده است:
السَّلَامُ عَلَيْكَ، سَلَامَ الْعَارِفِ‏ بِحُرْمَتِكَ‏


سلام بر تو از کسی که حرمت تو را می‌شناسد و نسبت به مقام تو عارف است؛ همه کوتاهی‌ها و بی‌حرمتی‌های ما نسبت به ساحت معصوم، ناشی از عدم معرفت ماست، مانند کودکانی که در حین بازی حرمت احدی را رعایت نمی‌کنند، اما همین‌که معلمشان و یا مدیر مدرسه‌شان از آن‌جا عبور می‌کند بازی را تعطیل کرده و به احترام او کنار دیوار می‎ایستند، این رعایت حرمت از شناخت و معرفت ناشی می‌شود، لذا هر چقدر معرفت بالاتر باشد حفظ حرمت‌ها هم بیشتر می‌شود تا آن‌جا که کمترین بی احترامی به معصوم را کفر و موجب خروج از دین می‌داند همان‌گونه که در احوالات مجلسی اول رحمه الله ذکر شد که وقتی پس از خواندن زیارت جامعه کبیره، امام زمان علیه‌السلام به ایشان اذن ورود داد، می‌گوید داخل شدم اما به جهت رعایت احترام نزدیک در ایستادم، سپس آن جناب فرمود كه پيش بيا عرض كردم مى‌ترسم به سبب ترك ادب كافر شوم، آن جناب فرمود كه چون به اذن ما باشد باكى نيست ...، تا این‌که جلو رفتم و در نزدیک حضرت نشستم اما مانند نشستن یک غلام در محضر آقای خود. لذا انسان به میزان معرفتی که از معصوم داشته باشد می‌تواند حرمت او را حفظ کند.
الْمُخْلِصِ فِي وَلَايَتِكَ


ادب دیگر این است که زائر، شرک در ولایت نداشته باشد؛ یعنی در همه شؤون خودش، از حیات فردی گرفته تا حیات اجتماعی‌اش تحت ولایت معصوم باشد نه این‌که در بخشی از زندگی متولی به امامش و در بخشی دیگر متولی به غیر باشد.

الْمُتَقَرِّبِ إِلَى اللَّهِ بِمَحَبَّتِك‏
نکته دیگر این است که محبت امام را وسیله قرب به خدای متعال و معراجش قرار ‌دهد.


الْبَرِي‏ءِ مِنْ أَعْدَائِك‏
و دیگر این‌که، از دشمنان ولیّ خدا برائت کامل داشته باشد و با این برائت، تمام وجود خودش را از ظاهر و باطن و سر و روح و فکر و قلب و اراده‌اش را از ولایت دشمنان و دام‌های آن‌ها آزاد کند و صددرصد و جودش را در اختیار ولیّ خدا قرار دهد.


رکن پنجم: لعن ها و اعلام برائت از دشمنان

زائر به همان میزانی که در سلام‌ها به رفعت و قربش به آستان معصوم افزوده می‌شود، از سویی دیگر به دوری و لعن و برائتش از دشمنان حجت خدا نیز افزوده می‌شود؛ لذا این دو هیچ‌گاه از یگدیگر قابل تفکیک نیستند و همواره قرب و نزدیکی به خدا و اولیای خدا، بُعد و دوری از شیطان و اولیای شیطان را به همراه دارد؛ بلکه از برخی آیات و روایات استفاده می‌شود که اولین شرط برای اعتصام به عروة الوثقی که همان امام معصوم است، تبری از دشمنان است؛ «فَمَنْ يَكْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَ يُؤْمِنْ بِاللَّهِ فقد استَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقى‏ لاَ انْفِصامَ لَها»


امام رضا علیه السلام در سخن نورانی خود که به منزله‌ی بیان برخی از آداب ماه محرم است، به پسر شبیب فرمودند: پسر شبيب! اگر دوست داری در غرفه‏هاى ساخته شده در بهشت با پيغمبر هم‌جوار شوى، قاتلان حسين را لعن كن؛ «يَا ابْنَ شَبِيبٍ! إِنْ سَرَّكَ أَنْ تَسْكُنَ الْغُرَفَ الْمَبْنِيَّةَ فِي الْجَنَّةِ مَعَ النَّبِيِّ وَ آلِهِ ص فَالْعَنْ قَتَلَةَ الْحُسَيْن» ‏


این لعن ها هم اختصاص به زمانی دون زمان دیگر ندارد و تا دامنه قیامت، مؤمنین باید کسانی را که در مقابل دستگاه پیغمبر اکرم صف کشیدند و بزرگترین نعمت الهی که همان نعمت امامت و ولایت بود را کفران کرده و دسته دسته مردم را به وادی هلاکت و جهنم کشاندند، لعن و نفرین کنند؛ «الم تر الی الذین بدلوا نعمت الله کفرا و احلوا قومهم دار البوار جهنم یصلونها و بئس القرار»


و در این لعن هم، جای هیچ‌گونه ترحم و دلسوزی نیست؛ جایی که خداوند ارحم الراحمین عده ای را در دنیا و آخرت مورد لعنت خود قرار داده، چه جایی برای احتیاط و تردید از جانب ما باقی می‌ماند و تکلیف ما به طریق اولی معلوم است؛ «إِنَّ الَّذينَ يُؤْذُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِي الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ وَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذاباً مُهينا»


و اگر این لعن‌ها و تبری‌ها نسبت به دشمنان، از جامعه مؤمنین گرفته شود، مرزهای بین حق و باطل مخفی شده و شناخت حق از باطل و دوست از دشمن دشوار شده و در این فتنه، مؤمنین بیشترین ضرر را متحمل می‌شوند، چرا که دشمن به عنوان دوست و محرم اسرار قلمداد شده و سپس در این دوستی، سنگین‌ترین ضربه‌ها را به پیکره دین وارد می‌کند؛ «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا بِطانَةً مِنْ دُونِكُمْ لا يَأْلُونَكُمْ خَبالاً وَدُّوا ما عَنِتُّمْ قَدْ بَدَتِ الْبَغْضاءُ مِنْ أَفْواهِهِمْ وَ ما تُخْفي‏ صُدُورُهُمْ أَكْبَرُ قَدْ بَيَّنَّا لَكُمُ الْآياتِ إِنْ كُنْتُمْ تَعْقِلُونَ» ‏ اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد، از غير خود براى خويش دوست محرم راز نگيريد، آن‌ها از هيچ فسادى درباره شما كوتاهى نمى‏كنند، مشقت و رنج شما را دوست دارند، دشمنى از دهان‏هايشان (سخنانشان) پديدار است، و آن‌چه در سينه‏ هايشان پنهان مى‏دارند بزرگتر است، ما براى شما نشانه‏ ها (ى حال آنها) را روشن كرديم اگر می انديشيد.


لذا در جنگی که هنوز نیروهای دشمن از بین نرفته‌اند و با تمام قدرت سعی در ضربه زدن و کارشکنی دارند، فریاد صلح و مهربانی از طرف دیگر عین سادگی است، در جایی که دشمن حاضر نیست یک قدم از مواضع خود کوتاه بیاید، چرا طرف مقابل از مواضع خود عقب‌نشینی کند.

«أَ لَمْ أَعْهَدْ إِلَيْكُمْ يا بَني‏ آدَمَ أَنْ لا تَعْبُدُوا الشَّيْطانَ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبين» ‏
این‌که در زیارت عاشورا آل‌زیاد، آل‌مروان و آل‌ابوسفیان تا قیامت لعن می‌شوند، به همین جهت است؛ یعنی هشداری است که هنوز جریان کربلا به پایان نرسیده است و هستند کسانی که حاضرند برای نابودی جبهه حق و کشتن اولیای خدا از یکدیگر سبقت بگیرند و منتظرند که اگر دوباره امامی از فرزندان فاطمه سلام الله علیها قیام کرد با او همان کنند که اسلافشان در کربلا با امام حسین علیه السلام کردند؛ لذا لعن در زیارات بهترین وسیله برای روشن شدن مرزهای بین حق و باطل و شناسایی دوست از دشمن است.


بنابراین لعن دشمنان، هم از معارف قطعی شیعه است و هم از مقومات رشد انسان، و شاید بتوان گفت که آثار لعن از سلام بیشتر است؛ لذا لعن دارای آثار اجتماعی صددرصد مثبت بوده و موجب روحیه صلابت در مؤمنین می‌شود. البته پرواضح است که لعن دشمنان نیز همچون دیگر عبادات دارای شرایطی است که بدون رعایت آن‌ها، مقرب نخواهد بود؛ همان‌گونه که اگر نمازی بدون وضو خوانده شود دیگر نماز نیست، و از جمله مهمترین شرائط لعن که بسیار در روایات به آن‌ها اشاره شده رعایت تقیه است؛ «إِنَّ التَّقِيَّةَ مِنْ دِينِ اللَّهِ، وَ لَا دِينَ لِمَنْ لَا تَقِيَّةَ لَهُ‏، وَ اللَّهِ لَوْ لَا التَّقِيَّةُ مَا عُبِدَ اللَّهُ فِي الْأَرْضِ فِي دَوْلَةِ إِبْلِيسَ».

عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِي يَعْفُورٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: اتَّقُوا عَلَى دِينِكُمْ فَاحْجُبُوهُ بِالتَّقِيَّةِ فَإِنَّهُ لَا إِيمَانَ لِمَنْ لَا تَقِيَّةَ لَهُ‏ إِنَّمَا أَنْتُمْ فِي النَّاسِ كَالنَّحْلِ فِي الطَّيْرِ لَوْ أَنَّ الطَّيْرَ تَعْلَمُ مَا فِي أَجْوَافِ النَّحْلِ مَا بَقِيَ مِنْهَا شَيْ‏ءٌ إِلَّا أَكَلَتْهُ وَ لَوْ أَنَّ النَّاسَ عَلِمُوا مَا فِي أَجْوَافِكُمْ أَنَّكُمْ تُحِبُّونَّا أَهْلَ الْبَيْتِ لَأَكَلُوكُمْ بِأَلْسِنَتِهِمْ وَ لَنَحَلُوكُمْ فِي السِّرِّ وَ الْعَلَانِيَةِ رَحِمَ اللَّهُ عَبْداً مِنْكُمْ كَانَ عَلَى وَلَايَتِنَا.


ابن ابى يعفور گويد: امام صادق عليه السلام فرمودند: به خاطر حفظ دينتان تقيه كنيد، و آن را با تقيه زير پرده داريد، زيرا هر كه تقيه ندارد ايمان ندارد، همانا شما در ميان مردم مانند زنبور عسل در ميان‏ پرندگانيد، اگر پرندگان بدانند در درون زنبور عسل چيست، همه آن‌ها را می‌خورند، و اگر مردم بدانند آنچه در دل شماست كه ما اهل بيت را دوست داريد، شما را با زبانشان بخورند و در نهان و آشكار ناسزا گويند، خدا بيامرزد آن بنده‏اى را از شما كه ولايت ما را داشته باشد.


رکن ششم: شهادت‌ها و عهدها

یکی دیگر از ارکان اصلی هر زیارت، شهادت‌هایی است که انسان به یگانگی و توحید خداوند و مقامات عالی ائمه معصومین علیهم السلام و برخی امور مهم می‌دهد؛ و این شهادت‌ها هم منشأ ایجاد یک سلسله تکالیف خاص و ماموریت‌هایی می‌شود که انسان را متعهد به التزام آن‌ها می‌کند. شهادت به این امور هم، مقدمه اصلی در بهره‌مندی انسان از کمالات ائمه معصومین علیهم السلام به شمار می‌رود؛ مثل این‌که اگر کسی در صدق و امانت‌داری و طهارت و مقامات یک عالم ربانی تردید داشته باشد و شهادت به این امور ندهد و او را تصدیق نکند، امکان بهره‌مندی از این معلم الهی برای او ممکن نیست و اساساً هر جایی که انسان از همراهی و معیت با انبیاء و اولیاء و برگزیدگان الهی به بهانه‌های مختلف سرباز می‌زند، دقیقاً همان جایی است که نسبت به یکی از مقامات و یا افعال آنها دچار یک نحوه شک و تردید می‌شود، لذا همراهی مجددش، نیازمند شهادت‌ها و عهدهای مجدد است؛ چنان‌که در باب سلمان آمده است که پس از ماجرای احراق باب فاطمه سلام الله علیها و مشاهده‌ی صبر امیرالمؤمنین علیه السلام در آن ابتلای سنگین، دچار تردید شد ـ که چرا حضرت دست به شمشیر نبردند ـ و حضرت روز بعد، ایشان را امر به تجدید عهد کردند.‏


لذا قدم اول در متنعم شدن از فیوضات ائمه علیهم السلام شهادت به مقامات آن‌ها است و اساساً علت اصلی در عدم بهره‌مندی مردم از نعمت ولایت، همین نکته است که اصلا از اسرار این نعمت و فایده‌های آن بی خبر هستند مانند کسی که از گنج بزرگی که در منزل خود دارد خبر نداشته و از شدت فقر و نداری گدایی می‌کند. لذا قدم اول شهود است.


این شهادت‌ها هم باید فراتر از یک شهادت زبانی باشد، بلکه باید مستند به یک علم یقینی و شهود حقیقی باشد و الا صرف یک شهادت زبانی چندان اثری در عبادات انسان ندارد، همچنان‌که در محکمه اگر شهادت شاهد از روی مشاهده یقینی نباشد قاضی به آن ترتیب اثر نمی‌دهد حتی اگر شهادت با تکیه به قرائن واقعی هم انجام شود اما مستند به حس نباشد باز جای تأمل دارد، لذا انسان باید به مقامی برسد که قلبش این معارف و مقامات را با حقیقت ایمان شهود کند و به یقین کامل و خالی از هر گونه شک و ریبی برسد تا بتواند در محضر امام به آن‌ها شهادت حقیقی بدهد و امام(ع) نیز به شهادت‌های او ترتیب اثر دهند.

«وَ أَشْهَدُ أَنَّكَ حُجَّةُ اللَّهِ أَنْتُمُ الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ وَ أَنَّ رَجْعَتَكُمْ‏ حَقٌ‏ لَا ریب فِيهَا...»

در روایت آمده وقتی از حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام سؤال شد که آیا پروردگار خودت را مشاهده کرده ای؟ فرمودند ما کنت أعبد رباً لم أره، من خدایی که ندیده‌ام را هیچ‌گاه عبادت نکرده‌ام، اما بلافاصله حضرت این رؤیت و شهود را معنا کرده و فرمودند: اما نه دیدن با چشم سر بلکه قلب‌ها با حقیقت ایمان او را می‌بینند؛ «عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه‌السلام قَالَ: بَيْنَا أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام يَخْطُبُ عَلَى مِنْبَرِ الْكُوفَةِ إِذْ قَامَ إِلَيْهِ رَجُلٌ يُقَالُ لَهُ ذِعْلِبٌ، ذُو لِسَانٍ بَلِيغٍ فِي الْخُطَبِ شُجَاعُ الْقَلْبِ، فَقَالَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ هَلْ رَأَيْتَ رَبَّكَ قَالَ وَيْلَكَ يَا ذِعْلِبُ مَا كُنْتُ أَعْبُدُ رَبّاً لَمْ أَرَهُ فَقَالَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ كَيْفَ رَأَيْتَهُ قَالَ وَيْلَكَ يَا ذِعْلِبُ لَمْ تَرَهُ الْعُيُونُ بِمُشَاهَدَةِ الْأَبْصَارِ وَ لَكِنْ رَأَتْهُ الْقُلُوبُ بِحَقَائِقِ الْإِيمَانِ»


کسی که در محضرامام به این امور شهادت حقیقی داد، طبیعتاً یک سلسله وظایف هم به دوش او می‌آید؛ در زیارت امام زمان علیه السلام که به منزله اذن دخول سرداب مقدس است، پس از شهادت به این‌که ولایت شماست که سبب قبولی اعمال و پاک شدن افعال و مضاعف شدن حسنات می‌شود، می‌گوییم پس من عهد می بندم که اگر در ایام ظهور شما باشم خودم و مالم و اهلم و فرزندانم و جمیع امانت‌هایی را که خدا به من داده را در اختیار شما قرار دهم تا هرگونه که شما می‌خواهید در آن ها تصرف کنید و این عهد و میثاق من با شماست، که حاصل آن شهادت‌هاست؛ «أَشْهَدُ أَنَّ بِوَلَايَتِكَ‏ تُقْبَلُ‏ الْأَعْمَالُ وَ تُزَكَّى الْأَفْعَالُ وَ تُضَاعَفُ الْحَسَنَاتُ وَ تُمْحَى السَّيِّئَاتُ فَمَنْ جَاءَ بِوَلَايَتِكَ وَ اعْتَرَفَ بِإِمَامَتِكَ قُبِلَتْ أَعْمَالُهُ وَ صُدِّقَتْ أَقْوَالُهُ وَ تُضَاعَفُ حَسَنَاتُهُ وَ مُحِيَتْ سَيِّئَاتُهُ وَ مَنْ عَدَلَ عَنْ وَلَايَتِكَ وَ جَهِلَ مَعْرِفَتَكَ وَ اسْتَبْدَلَ بِكَ غَيْرَكَ أَكَبَّهُ اللَّهُ عَلَى مَنْخِرِهِ فِي النَّارِ وَ لَمْ يَقْبَلِ اللَّهُ مِنْهُ عَمَلًا وَ لَمْ يُقِمْ لَهُ‏ يَوْمَ الْقِيامَةِ وَزْناً أُشْهِدُ اللَّهَ وَ أُشْهِدُكَ يَا مَوْلَايَ بِهَذَا ظَاهِرُهُ كَبَاطِنِهِ وَ سِرُّهُ كَعَلَانِيَتِهِ وَ أَنْتَ ‏الشَّاهِدُ عَلَى ذَلِكَ وَ هُوَ عَهْدِي إِلَيْكَ وَ مِيثَاقِي لَدَيْكَ إِذْ أَنْتَ نِظَامُ الدِّينِ وَ يَعْسُوبُ الْمُتَّقِينَ وَ عِزُّ الْمُوَحِّدِينَ وَ بِذَلِكَ أَمَرَنِي رَبُّ الْعَالَمِينَ لَوْ تَطَاوَلَتِ الدُّهُورُ وَ تَمَادَّتِ الْأَعْمَارُ لَمْ أَزْدَدْ فِيكَ إِلَّا يَقِيناً وَ لَكَ إِلَّا حُبّاً وَ عَلَيْكَ إِلَّا مُتَّكِلًا وَ مُعْتَمِداً وَ لِظُهُورِكَ إِلَّا مُتَوَقِّعاً وَ مُنْتَظِراً لِجِهَادِي بَيْنَ يَدَيْكَ وَ مُتَرَقِّباً فَأَبْذُلُ نَفْسِي وَ مَالِي وَ وُلْدِي وَ أَهْلِي وَ جَمِيعَ مَا خَوَّلَنِي رَبِّي بَيْنَ يَدَيْكَ وَ التَّصَرُّفَ بَيْنَ أَمْرِكَ وَ نَهْيِك»‏.


بنابراین زائر در هر زیارتی با شهادت‌هایش، صاحب عهدهای جدیدی شده و بیعت او با امامش تازه می‌شود.


رکن هفتم زیارت: دعاها

دعاکردن و درخواست داشتن در آستان معصومین علیهم السلام از اموری است که به آن دستور داده شده است، اما دو نکته در این دستور مهم قابل توجه است؛ نخست: توجه به ترتیب و زمان این عمل


و دوم: چرایی این عمل

در خصوص نکته اول، باید گفت جای دعا بعد از زیارت بیان شده است؛ یعنی اول زیارت بدون هیچ گونه طمع و درخواست و سپس گشودن کشکول گدایی و بیان درخواست‌های ریز و درشت، بنابراین دعاکردن و عرض حاجت به آستان معصوم(ع) زمانی از آداب زیارت شمرده می‌شود که بعد از زیارت ولیّ خدا صورت گیرد نه این‌که انسان تا از در وارد شد شروع کند به حاجت خواستن؛ البته آن‌ها بزرگوارتر از این هستند که دوستانشان را دست خالی رد کنند، اما این دلیل نمی شود که انسان ادب را در محضر آن‌ها رعایت نکند. شاید علت این ترتیب هم این نکته باشد که اصولا لحظه اجابت دعا، زمانی است که حالت انکسار و اخبات و اضطرار در مؤمن باشد؛ «أَمَّنْ يُجيبُ الْمُضْطَرَّ إِذا دَعاهُ وَ يَكْشِفُ السُّوء».


و زیارت بهترین مقدمه برای ایجاد این حالت است و اساساً یکی از نشانه‌های مهم در قبولی هر عبادتی، این است که پس از آن عبادت، به حالت اخبات و خشوع انسان افزوده می‌شود که شرط اصلی در استجابت دعا همین حالت است و شاید علت ورود دعاهای فراوان بعد از فراغت عبادات، توجه به این لحظه و غنیمت شمردن آن بوده است؛ «مَنْ أَدَّى فَرِيضَةً فَلَهُ عِنْدَ اللَّهِ دَعْوَةٌ مُسْتَجَابَةٌ» هر كس واجبى را انجام دهد، پس براى وى در پيشگاه خدا دعاى اجابت‏شده‏اى است.


عبادت‌ها بهترین بستر برای نجات از تکبر و عجب و رسيدن به حالت تواضع و انکسار است، اما اگر مؤمن ضعیفی پیدا شد که عباداتش او را به وادی عجب کشاند، خداوند برای نجاتش، لحظه ای او را به حال خودش رها می‌کند و در همان لحظه، شیطان بر او چیره شده و مرتکب گناهی می‌شود که آن گناه او را از وادی هولناک عجب خارج مي‌کند و به وادی امن انکسار و شکستگی می‌رساند؛ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عليه السلام، قَالَ: «إِنَّ اللَّهَ عَلِمَ أَنَ‏ الذَّنْبَ‏ خَيْرٌ لِلْمُؤْمِنِ مِنَ الْعُجْبِ، وَ لَوْ لَا ذلِكَ مَا ابْتُلِيَ مُؤْمِنٌ بِذَنْبٍ أَبَداً»، امام صادق عليه السّلام فرمود: همانا خدا دانست كه ارتكاب گناه براى مؤمن از خودبينى بهتر است و اگر چنين نبود هرگز مؤمنى به گناهى دچار نمي‌شد. لذا گناهی که انکسار بیاورد، بی تردید بهتر است از عبادتی که عجب می‌آورد.


لذا مؤمن کامل بعد از این‌که در عبادت خدا زحمات بسيار کشید و پیمانه عبادت خدا را پر کرد و جای خالی در آن باقی نگذاشت، اما در عین حال خائف و منکسر است.

«وَ الَّذينَ يُؤْتُونَ ما آتَوْا وَ قُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ أَنَّهُمْ إِلى‏ رَبِّهِمْ راجِعُون» ‏
لذا اولیای خدا عباداتشان آن‌ها را به وادی ذلت و خشوع می‌کشاند و این حالت بهترین زمان برای دعا است، لذا سفارش شده بعد از زیارت امام معصوم علیه السلام از دعا غفلت نکنید که درهای آسمان به روي شما گشوده می‌شود؛ «تُفْتَحُ‏ لَهُ‏ أَبْوَابُ السَّمَاءِ عِنْدَ دَعْوَتِهِ فَلَا تَكُنْ عَنِ الْخَيْرِ نَوَّاما» براى زائر امیرالمؤمنین علیه السلام هنگام دعا کردن، درب‏هاى آسمان گشوده مى‏شود، پس از اين خير عظيم غافل مباش.


نکته دوم این‌که چرا دعا کردن از آداب زیارت شمرده شده و ترک دعای بعد از زیارت، نقص زیارت محسوب می‌شود؟

در پاسخ باید گفت غیر از این‌که حرم مطهر معصومین علیهم السلام موضع اجابت دعا و برآورده شدن حاجات به شمار می‌رود، مهمتر از آن این است که مکانی است که خداوند دوست دارد در آن مکان‌ها خوانده شود و مؤمنان به دعا و عرض حاجت مشغول باشند، فارق از این‌که با اجابت همراه باشد یا نباشد؛ قال الامام الهادی علیه السلام «إِنَّ لِلَّهِ تَعَالَى بِقَاعاً يُحِبُّ أَنْ يُدْعَى فِيهَا فَيَسْتَجِيبَ‏ لِمَنْ‏ دَعَاهُ وَ الْحَائِرُ مِنْهَا» همانا خداوند را مكان‌هائى است كه دعا نمودن در آن‌ها را دوست دارد، و دعاى هر كس را در آن‌جا مستجاب مى‏فرمايد، و موضع قبر سيّدالشّهداء از آن جمله است.


و خود دعا و اعلام نیاز و فقر، مطلوب خدای متعال بوده و فی نفسه موضوعیت داشته و یک عبادت کامل است و ترک آن هم به تصریح آیه‌ی قرآن استکبار علی الله است؛ «وَ قالَ رَبُّكُمُ ادْعُوني‏ أَسْتَجِبْ لَكُمْ إِنَّ الَّذينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبادَتي‏ سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرين»، ‏ لذا کسی که از این عمل مهم غفلت می‌کند گویا از عملی که محبوب خدا و ولی خدا بوده غفلت کرده است.


کسی که پس از زیارت معصوم و سجده و تواضع تام در مقابل او، به قرب خدای متعال رسیده، از همه کس بهتر به شأن و جایگاه خودش که همان فقر و نیاز است واقف می‌شود؛ «...أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَى اللَّهِ وَ اللَّهُ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَميد».


و خوب می‌فهمد این آستان هم بهترین مکان برای اظهار این شأن و انجام وظیفه بندگی است، لذا ترک دعا و نخواستن از روی بی اعتنایی را بسیار زشت و ناپسند می‌شمرد.


بنابراین زائر پس از زیارت امام به دنبال این است که حوائج خود را مسألت کرده و بهترین و جامع ترین دعاها را داشته باشد که این هم جز با رجوع به دعاهای مأثوره از قبیل دعای عالیة المضامین و مکارم الاخلاق و غیره حاصل نمی‌شود.


ما نیز این گفتار را با فرازهای پایانی زیارت جامعه کبیره که مشتمل بر سه درخواست مهم است به پایان می‌رسانیم:
«اللَّهُمَّ إِنِّي لَوْ وَجَدْتُ شُفَعَاءَ أَقْرَبَ إِلَيْكَ مِنْ مُحَمَّدٍ وَ أَهْلِ بَيْتِهِ الْأَخْيَارِ الْأَئِمَّةِ الْأَبْرَارِ لَجَعَلْتُهُمْ شُفَعَائِي فَبِحَقِّهِمُ الَّذِي أَوْجَبْتَ لَهُمْ عَلَيْكَ أَسْأَلُكَ أَنْ تُدْخِلَنِي فِي جُمْلَةِ الْعَارِفِينَ‏ بِهِمْ‏ وَ بِحَقِّهِمْ وَ فِي زُمْرَةِ الْمَرْحُومِينَ بِشَفَاعَتِهِمْ إِنَّكَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ وَ صَلَّى اللَّهُ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ تَسْلِيماً كَثِيراً وَ حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَكِيلُ»‏.

درخواست ها، پیشنهادات و انتقادات

RSS

پیوندها

ارتباط با ما

آرشيو